“Allah’ın noksan sıfatlardan münezzeh ve yüce olduğuna inanıp bunu sözleri ve davranışlarıyla belirtme” anlamında kullanılan bir terimdir. Bunun yanı sıra tekrarlanan monoton işlemleri saymak amacıyla ipe dizilmiş ve belli sayıda boncuk tanesinin oluşturduğu halkaya verilen isimdir. Tesbih'in çoğulu tesâbihtir. Tesbih, subbûh ve subhan gibi kelimelerle aynı kökten gelmektedir. Bu kelimelerin kökü, "sebeha"dır. O da, havada veya suda hızlı hareket etmek, geçip gitmek anlamına gelmektedir.
Tesbihin Kullanım Alanları Nelerdir?
Monoton işlemleri sayma asıl varoluş sebebi olarak belirtilmektedir, bunun dışında stres atma aracı olarak tekrarlama basit el hareketlerine imkan tanıdığı için de kullanılır. İpi gerildiğinde uzunca bir parmak gibi dik durabildiğinden işaret parmağı yerine de kullanılır. Tesbih takı olarak, can sıkıntısını gidermek için, hatta tesbih sallamayı bir el becerisi haline getirmiş kişilerce bir beceri gösterisi olarak da kullanılmaktadır. Gelmiş geçmiş en çok kullanıldığı alan, pek çok dinde belli sayıda tekrarlanması istenen dini vecibelerin yerine getirilmesinin hesabını kolayca doğru tutma konusudur. Tesbihin 11 taneli tesbihler , 33taneli’lü tesbihler ve 99 taneli tesbihler olanları Müslümanlar, 108 taneli olanı Budistler tarafından kullanılmaktadır.
Tesbihin Tarihi Nereye Dayanır?
Tesbihin tarihine baktığımızda insanlık tarihi kadar eskidir. Tesbih her asırda bir başka amaçla kullanılmış ve bir alışkanlık haline gelmiştir. Şöyle ki; insanlığın ilk yıllarında tesbih avcılık maharetini gösteren bir bonservis olarak kullanılıyordu. Avcılıkla uğraşanlar avladıkları hayvanların kemiklerini (her hayvan için farklı bir kemik) kullanarak bunları boyunlarına, başlarına veya tesbih olarak kullanıyorlardı. Tesbih bir nevi takı olarak, süs olarak, güç gösterisi olarak zaman içinde şekillenmiştir. Kemik tesbihin tarihi de işte buradan gelmektedir.
Ortaçağ döneminde savaşlarda galip gelen askerlerin ellerinde düşman askerlerinin kemiklerinden oluşan tesbihler olurdu. Tabi ki bu tesbih kullanımın bir yönü ve bir başka yönü ise Brahmanlar tarafından Hindistanda ibadet amaçlı kullanmışlardır. İbadet yönünden tesbihi ilk kullanan din Budizm’dir. Hindistanlılar tesbihi stres gidermek ve meditasyon amaçlı kullanmışlardır. Meditasyon sonrasında tesbihin çeşitleri ve modelleri artmıştır. Şöyle ki, Budizme inanan ve yeni başlamış öğrencilerin bu dünyevi zevk ve eğlenceden vazgeçmesi ve bir terbiye altına alınması için ince, sık ve bol taneli tesbih kullanılmıştır.
İslam aleminde zikir tesbihi ile tekke/zaviyede kullanılan tesbihlerin arasında ulvi fark olduğu gibi bilgi ve tecrübe arttıkça tesbih tanelerin boyu ve şekilleri değişmektedir. Tabi ki ilim ve marifet ilerledikçe tesbihin kullanımı ve yeri değişmektedir. Bazı rivayetlere göre Siddhartha Gautama sabır ve azimle bu yolda nirvanaya ulaşmasındaki en büyük etkenin tesbih olduğu söylenmekte. İslamda olduğu gibi Hristiyan tesbihleri de 33 taneli tesbihlerdir. Kullanım amacı da benzerlik gösterir ve Allah’ı ve sıfatlarını zikretmektir. Bazı hadislerde Peygamberimiz zamanında namaz ve dua sırasında hurma çekirdeği veya çakıl taşlarını kullanarak tesbih çektiği aktarılmaktadır.
İslamiyette Tesbihin Yeri ?
İslamiyette yaratılan her varlığın devamlı suretle Allah’ı zikrettiği ve verilen nimetler için hamd ettiği bilinir. İnsanlara da şükürdar olmaları isyan etmeyip sıkıntılar karşısında dua etmeleri tembih edilir. Tespih namazı bu şükretme yollarından biridir. Tesbih namazı 4 rekattan oluşan öbür namazlardan ayrı kendi tesbihatlarını ezbere bilmeyi gerektiren ve insan ömründe en az bir kere kılınmasının tavsiye edildiği bir namazdır. Yüce Allah’ı zikretmek konusunda Kur’an-ı Kerimde 45 civarında ayet-i kerime bulunmaktadır. Bunlardan bazılarını şunlardır:
“Allah’ı zikretmek, inanan kalbin gıdası, derdinin şifası ve kurtuluş vesilesidir. Zikir, Mümin kalplerin neşesi, ıstıraplı gönüllerin huzur kaynağıdır.” (A’raf suresi,180. ayet)
“Yedi kat gök ve yer ve bunların içinde bulunanlar, Allah’ı tesbih eder. Allah’ı hamd ile tesbih etmeyen hiçbir varlık yoktur. Fakat siz onların tesbihini anlayamazsınız.”( İsra suresi. 44.)
“Allah’ın mescitlerinde O’nun adının anılmasına engel olan ve onların harap olması için çalışanlardan daha zalim kim olabilir?..” (Bakara suresi 114.ayet)
Türk Tarihinde Tesbihin Önemi ?
Tesbih, Osmanlı’da farklı bir hâl almıştır. 16. yy’dan beri Osmanlı’nın başkenti olan İstanbul’da en güzel tesbihler yapılırdı ve raflardaki yerini alırdı. Ayrıca Osmanlı döneminde 99 taneli tesbihlerin taşımasında sıkıntı yaşandığı için 33 taneli tesbihler yapılmaya başlanmıştır.
Farklı meslek gruplarının da kendine has tesbihleri vardı. Mesela kuka tesbihi hekimler kullanıyordu. Kuka, antiseptik ve antibakteriyel olduğu için Osmanlı zamanında mikrop kırıcı olarak kullanılıyordu. Bazı kaynaklara göre de elinde kuka tesbihi olmayan hekimleri hastanın yanına almıyorlardı. Bu zamanlarda deve mübarek sayıldığından deve kemiğinden tesbihler yapılıyordu. Bu tesbihleri de ya kervansaraylar ya da tüccarlar kullanıyordu. Yani kısaca her mesleğin kendine has tesbih modeli vardı. Hatta tekke ve zaviyelerde hocaların tesbihleri iri ve çok taneliydi. Mollaların tesbihlerin tutun da, Mevlevilerin, cerrahilerin tesbihleri farklı motifler ve imameler içeriyordu. Tesbihe bir zamanların Osmanlı kimliği de diyebiliriz. İnsanlar, birbirinin ne iş yaptığını ya da nelerle ilgilendiğini tesbihlerinden anlardı. Şimdilerde de tesbihler bir uğraş, stres atma aracı, erkek aksesuarı ve zikir aracı olarak kullanılabiliyor. Siz de tesbihlere ilgi duyan biriyseniz, eminiz ki kullanmayı sevdiğiniz ya da ilgi duyduğunuz en az bir tane tesbih modeli vardır.
Günümüz Tesbih Çeşitleri Nelerdir?
-
Damla kehribarı tesbih (fosilleşmiş çam veya başka ağaç sakızı)
-
Faturan kehribarı tesbih (bir reçine, ilk plastiklerden)
-
Mor Yakut tesbih (amotis taşı)
-
Kaplan gözü tesbih (bir çeşit Hindistan kökenli çekirdek)
-
Galalit tesbih (Fransız Sıkma hammaddesi sütten alınan Kazeinin uzun bir zaman preslenmesiyle şekil alan pahalı bir malzeme)
-
Pelesenk tesbih (Mısırlı zenginler ve Osmanlı sadrazamlarınca sevilen kokulu sanduka tahtası çeşidi)
-
Öd ağacı tesbih(Hz. Muhammed (sav)'in sandukasının yapıldığı kokulu tahta çeşidi)
-
Oltu Taşı tesbih (Erzurum ilinin Oltu ilçesinde bol miktarda bulunan taş çeşidi)
-
Zikirmatik (Günümüzde kullanımı yaygın olan parmağa yüzük şeklinde takılıp küçük bir ekrana ve bir tuşa sahip olan bu araç tesbihin teknolojiyle birleşmesinin bir ürünüdür.)
Bunları yanı sıra; kuka tesbih, altın tesbih, gümüş tesbih, zultanit tesbih, elit tesbih (en pahalı tesbih türlerindendir), namaz tesbihi, çukur tesbih, isimli tesbih, kaplan gözü tesbih, zultanite tesbih çeşitleri de bulunmaktadır.
Hediye Olarak Tesbih Verilir mi?
Kimi rüya yorumcularına göre rüyanızda birisi size tesbih hediye ediyorsa bu sizin saygın, sevilen çevresiyle iyi ilişkileri olan muhabbet sahibi bir kişi olduğunuza/olacağınıza işarettir. Barış/sulh ve sabır dilemek gibi anlamlara da sahip olan tesbih manevi değerinden ötürü özellikle erkeklere hediye alınacağı zaman güzel bir alternatiftir. Çoğunlukla kişiye özel isim yazılı kutusu bulunan yahut gül kokan 33’lü tesbihler hediye olarak tercih edilir.
Bu yazımıza rahmetli şair Dilaver Cebecinin ‘Tesbih’ şiiriyle son veriyoruz. Sağlıcakla kalın..
Tesbih
...ve benim taşkent gecelerinden kara;
rahmet damlalarından bereketli tesbihim.
dolunay umutlarla çekip,
bir menzile yettiğim...
çözülsün kaderimi düğümleyen zincirler,
kisrânın kalesinden yedi mazgal yıkılsın!
tesbihim tamam oldu billah,
sübhânallah... sübhânallah... sübhânallah
ta uzakta, sarı irmak kıyısında,
tesbihimin dokuz renkli püskülü...
sabır gergefinde bir güzel kız;
benzi sarı ırmaktan sarı...
yorgun parmakları susamış zemzeme,
sinmiş gözbebeklerine otuzdört soru...
imâmesi de var, tanıktır Allah,
elhamdülillah... elhamdülillah... elhamdülillah...
ben bir duasız mihrap önünde,
yıkıntı otlarına masal anlattım:
hep acıyı söyledim, acıyı yazdım,
ne acı gerçeğin söylü acısı!..
tamam etti sonunda tesbihimi
tesbihim ülkümün doğum sancısı,
tesbihimin alnımda otuz üç damla ter,
Allahü ekber... Allahü ekber... Allahü ekber…
Dilaver Cebeci