Osmanlıca İmla Müfredatı
Millî kültürümüzün temelini teşkil eden eserlerimizin hemen hemen tamamı, Osmanlıca’dır. Halbuki yeni neslimiz, kimbilir hangi dedesinden kalmış bir kitap veya eski bir tapu senedinin, bir paranın, bir çeşme kitâbesi, tarihî bir çarşı girişi ya da belki hergün altından geçtiği üniversite girişkapısında yazılı olan Osmanlıca metnin, gerek muhtevi, gerekse estetik zevkini yudumlama imkânından ne yazık ki mahrûmdur.
Üzerinde güneş batmayan koca bir cihân devletinin dayandığı sırrın perde arkasındaki çağ açıp çağ kapayan bir kültürün mirasçılarının, birkaç yıl değil, asırlarca tüm dünyayı adâlet ve şefkatiyle avucuna alan ve ışık saçan o güzelliklerin hayret-engîz altyapısını araştırma zarûreti ne kadar açıktır.
Bizden sonraki nesillere millî kültürümüz adına köprü olabilme mes’ûliyetimiz bir yana, sadece san’at noktasında dahi uzak kaldığımız bu mirasın, birçoğu üslûb sahibi ve kendi başına ekol olan güzîde hattatlarımızın göz nurlarıyla bir danteli gibi işledikleri o kıymet biçilemeyen cinim eserlerinden niceleri, artık yabancı müze ve kolleksiyoncuların en mu’tenâ köşelerini süslemektedirler.
Oysa ki kendi memleketimizde ecdâdımızın bizlere birer emâneti, birer yâdigârı olan ve bir kısmı, aylar süren çalışmalarla ancak hazırlanabilmiş husûsî kâğıtlar üzerinde kâh eşsiz birer tabloya dönüşen veya bazen pirinç bir levha ya da mermere asırlara meydan okurcasına kazınan, bazen de uğruna gözünü bile kaybetmek bahâsına bir cimi’ kubbesine ilmek ilmek işlenen ve akıllara durgunluk veren hat san’atı numûneleri bugün, apayrı ve şaşılacak bir kadirbilmezliğin incitici yalnızlığına terkedilmişlerdir.
Ecdâdımızın her zaman şeref duyduğumuz bin yıllık şânlı bir tarih koridorundan bizlere armağan ettikleri sayısız güzîde eserler bugün fikrî boyutta da çoğumuza, maal’esef bir turiste olduğu kadar uzak, anlamsız ve yabancıdır.
Değil mâhiyetlerinden, varlıklarından dahi habersiz olduğumuz milyonlarca taş baskısı ya da birçoğu sahasında otorite olmuş ve hâlâ bu vasfını koruyan el yazması nâdîde eserler, üzücüdür ki bu gidişle çürümeye mahkûm gözüktükleri kütüphânelerin tozlu raflarından, himmet ehli kişilerce gün ışığına çıkarılacakları günü beklemektedirler.
Buna rağmen ne gariptir ki, tamâmen bize âit olan ve günümüzde artık Osmanlıca olarak ta’bîr edilen Târihî Türkiye Türkçesi’ni bir yazı dili olmaktan öte, ayrı bir lisân zannedenlerimizin sayısı maal’esef hiç de az değildir.
Ve yedi asır cihâna hükmetmiş bir milletin çocukları, artık önüne konulan çevirilerin dışında, atalarının bugüne kadarki kültür birikiminden istifâde edememektedirler. Bu çevirilerin birçoğunun eksik ya da hatâlı olduğu ise ayrı bir vâkıadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinde, yüzlerce kişilik kadroyla yıllardan beri, üstelik sadece belgelerin tasnîfine yönelik ve daha çok yıllara muhtaç çalışmaların da gösterdiği gibi, her biri başlı başına birer değer olan bu güzîde eserlerin, tarihî metin ve evrâkların teker teker şimdiki yazıya çevrilmesine ne yeterli sayıda teknik elemanımız vardır, ne de zaman buna müsâittir.
Şu halde günümüz gençliğinin hissesine, dedelerinin birkaç bin sene önceki kültür mirasını rahatlıkla okuyup anlayabilen diğer milletlere, imrenmek mi düşüyor?
Neden biz de kendi çocuğumuza, araştırdığı herhangi bir mevzu’da, ecdâdının birikimine birinci elden uzana bilme imkânını tanımayalım? Çok boyutlu bir altyapıya sâhip ve tarihine yabancı kalmamış, büyüklerine sevgisini ve saygısını kaybetmemiş bir nesil, geleceğe daha ümidle bakmamızın birte’minâtı değil midir?
Üzüntüyle belirtelim ki, batılı araştırmacıların hem konuşma dili cihetiyle Türkçe’yi, hem de bir yazı dili olan Osmanlı Türkçe’sini öğrenerek yaptıkları derli toplu araştırmalardan, bugün OsmanlI’nın torunlarından ancak İngilizce bilenler istifâde edebilirken, bilimsel çevirileri (!) yapılan bu yabancı kaynaklar da, ne gariptir ki, bir sokak ötedeki kendi millî kütüphânelerimizi referans göstermektedir.
Gönlünde millî harstan, kültürden bir nebze olsun hissesi bulunanların, içinde bulunduğumuz bu vaziyete üzülmemesi mümkün değildir. Osmanlıca’yı öğrenmek, öz yurdunda kendi kültürüne yabancı kalmış bir neslin vicdân muhâsebesinde, ecdâdına ve tarihine karşı va’desi çoktan dolmuş bir fikir borcudur.
Peki başta münevver insanlarımızı ve hepimizi kendi klasiklerimize ulaştıracak ve artık bize bir şekilde yabancı olanların eliyle değil, kendi çocuklarımızın gayretli araştırmalarıyla kendi kimliğimizi yorumlamamıza vesile olacak Osmanlıca’yı öğrenmek zor mudur?
Elinizdeki mümkün mertebe öz bilgileri muhtevî bu kitap, ümid ediyoruz ki, Osmanlıca’nın kesinlikle çok kolay olduğunu okuyucularına gösterecek, keza; edebiyat, tarih, sosyoloji kürsüleri ile ilâhiyât fakültelerinde okuyan öğrencilerimize ve yarının her branştan genç, araştırmacı ilim adamlarına da yardımcı olacaktır. Osmanlıca öğrenmek, herşeyden önce bir gönül meselesidir. Takdîm edilen müfredâtı, severek, merakla ve anlayarak inceleyebilirsek, bugüne kadar çok da yakın olamadığımız eşsiz bir kültürün, tanıdıkça daha da hayranlık uyandıran derinliklerine rahatlıkla nüfûz edebiliriz.
Kısaca söylemek gerekirse, Osmanlıca zor değildir.
Gayret bizden, tevfîk ise her zaman Cenâb-ı Hak’tandır.
İÇİNDEKİLER
I. OSMANLICA TÜRKÇE UNSURLAR 9
A. Harfler hakkında umûmî ma’lûmât 9
a. Harfleri yazarak tanıma 9
b. Osmanlıca’da elyazısındaki birtakım kısaltmalar ve değişiklikler 9
c. Harflerin birleşme durumları 10
d. Rakamlar 11
e. Kendinden sonraki harflere birleşmeyen harfler (Hurûf-ı munfasıla) 11
f. Türkçe’de kullanılan, ama Kur’ân elifbâsında olmayan farklı harfler 11
g. Osmanlıca’da farklı yazılan bazı noktalama işâretleri 11
B. Okutucu harfler 12
II. İMLA KAİDELERİ 13
A. Okutucu harflerle ilgili imlâ kaideleri 13
a. "Elif harfi ve "a" sesi 14
b. "He" harfi ve "e - a" sesleri 15
c. "Vav" harfi ve "u - ü - o - ö" sesleri 16
d. "Ye" harfi ve "ı - i" sesleri 17
B. Osmanlıca’da "Kâf Harfi" nevi’leri 18
a. Kâf-ı Arabî 18
b. Kâf-ı Fârisî 18
c. Kâf-ı nûnî (sağır nun, nazal ne) 18
d. Kâf-ı yâyî (vâvî) 19
e. "Kaf ve kâf, "kâf-ı Fârisî ve gayın" harflerinin imlâ cihetiyle farklılığı 20
C. Türkçe kelimelerin imlâsı 20
a. Kur’ân elifbâsında olup da Türkçe asıllı kelimelerde kullanılmayan harfler 20
b. Türkçe kelimeleri belirlemede dikkat edilecek diğer husûslar 21
c. "Sad" ve "tı" harfleri 22
D. Tamamlayıcı imlâ kaideleri 25
a. İsimlerin yalın hâli ile fiil kökleri 25
b. Klişeleşmiş ek ve kelimeler 25
c. 2. tekil şahıs emir kipleri 25
d. Bu kipin nehiyleri 25
e. 3. tekil ve çoğul şahısların emir kipleri 26
f. Arapça ve Farsça kelimelerin yazılması 26
g. Diğer yabancı kelimeler 26
h. Rakamların yazılması 26
i. Soru ekleri, "ki" bağlacı, "dahi" anlamındaki "de" 27
j. Tamlama veya mülkiyet ifâde eden eklerdeki okutucu "ye" harfleri 27
k. Tenvinler 27
I. İçinde "a" sesi bulunan nidâlarla, ses taklidleri 28
m. Kendinden sonraki harflere bitişmeyen harflerin imlâ cihetiyle bazı hususiyetleri 28
n. Kalın ve ince harflerin sesli uyumuna göre kullanılması 28
o. "Bazı" ve "aynı" kelimelerinin imlâsı 28
E. İmlâsı klişeleşmiş bazı kelimeler 29
a. Işâret zamirleri 29
b. Sayı isimleri 29
c. Derece sayı sıfatları 29
d. Üleştirme sayı sıfatları 29
e. Şahıs zamirleri 29
f. "ki" ekleri 30
III. EKLER 33
A. İsmin hâl ekleri 33
a. Yapma, yükleme eki 33
b. Verme, yönelme eki 33
c. Ayrılma eki 33
d. Bulunma eki 33
e. İlgi eki 33
f. Vasıta eki 33
g. Eşitlik eki 33
B. Mülkiyet (iyelik) ekleri 34
C. Fiillerde haber kipleri (zaman ekleri) 35
a. Geniş zaman eki 35
b. Şimdiki zaman eki 36
c. Gelecek zaman eki 37
d. Di’li geçmiş zaman eki 37
e. Miş’li geçmiş zaman eki 37
D. Fiillerde istek kipleri 38
a. Dilek - şart kipi 38
b. Gereklilik kipi 38
c. Gerekli kılma kipi 38
d. Emir kipi 38
E. Masdar ekleri 39
a. Aslî masdar eki 39
b. Hafifleştirilmiş masdar eki 39
c. Nev’î masdar eki 39
F. İmlâsı klişeleşmiş diğer eklerden bazıları 40
a. İsimden isim yapan bazı ekler 40
b. İsimden fiil yapan bazı ekler 40
c. Fiilden fiil yapan bazı ekler 41
d. Diğer bazı ekler 41
BİR TAHLÎL 45
Ebced hesabı 51
IV. OSMANLICIDA ARAPÇA UNSURLAR 55
A. Arapça kelimelerin yapısı 55
a. Aslî harfler 55
b. Zâid harfler 56
c. Vezin ve bâb ta'bîrleri 57
B. Sülâsî masdarlar 58
a. Sülâsî masdarların çeşitleri 58
b. Masdarların binâsı 61
c. Sülâsî mücerred masdarların vezinleri 64
d. Sülâsî mücerredlerin ism-i fâil ve ism-i mef ûlleri 66
C. Mezîdün fîh masdarlar 66
a. İfâlbâbı 67
b. Tefîl bâbı 68
c. Tefe"ul bâbı 70
d. Mufâ’ale bâbı 74
e. İnfi’âl bâbı 75
f. İfti’âl bâbı 76
g. Tefâ’ul bâbı 77
h. İstif âl bâbı 78
D. İsimler 79
a. İsm-i fâil 79
b. İsm-i mefûl 79
c. Sıfat-ı müşebbehe 79
d. Mübâlağalı ism-i fâil 80
e. İsm-i tafdîl 82
f. İsm-i tasgîr 86
g. İsm-i mekân 86
h. İsm-i zaman 87
ı. İsm-i âlet 87
j. İsm-i mensûb 87
E. Arapça kelimelerde keyfiyet 88
a. Müzekker ve müennes 88
b. Müenneslik alâmetleri 88
c. Müennes kelimelerin tasnffi 89
F. Arapça kelimelerde kemiyet 91
a. Müfred 91
b. Tesniye 91
c. Cemi' 91
G. Tamlamalar 95
a. Hurûf-ı şemsiye ve kameriye 95
b. İsim tamlaması (terkîb-i izâfî) 95
c. Sıfat tamlaması (terkîb-i tavsifi) 97
d. Zincirleme tamlama 97
e. Arapça ve Farsça tamlamalar arasındaki farklar 98
f. Şeklî tamlamalar (izâfet-i lafziye) 98
V. OSMANLICA'DA FARSÇA UNSURLAR 101
A. Tamlamalar 101
a. İsim tamlaması (terkîb-i izâfî) 102
b. Sıfat tamlaması (terkîb-i tavsifi) 103
c. Zincirleme tamlama (tetâbû-i izâfât) 104
d. Kesik tamlama (izâfet-i maktû’) 104
e. İzâfet-i beyâniye (atfıye) 104
f. Birleşik isim 104
g. İzâfet-i teşbîhiye 104
B. Çok kullanılan bazı Fârisî ekler 105
a. Son ekler 105
b. Önekler 105
VI. EK MA'LÛM ve Acirc;T 111
A. Ebvâb-ı sitte 111
B. İsimler 111
C. Aksâm-ı seb'a 112
a. Sahih kelimeler 112
b. İlletli kelimeler 113
D. İlletli harflerin ve harekelerinin değişiklikleri 114
a. Çevirme (kalb) 114
b. Harekesini giderme (iskân) 115
c. Harfi atma (hazf) 115
E. Mezfd masdarlar 115
F. Hemze'nin yazılışı 117
G. Tablolar 118
a. Türkçe fiil çekimleri cedveli 118
Di'li geçmiş zaman kipleri 118
Miş'li geçmiş zaman kipleri 118
Şimdiki zaman kipleri 119
Gelecek zaman kipleri 119
Geniş zaman kipleri 120
Dilek-şart kipleri 120
İstek kipleri 121
Gereklilik kipleri 121
Emir kipleri 122
Basit zaman kipleri 122
Özel birleşik fiil kipleri 123
b. Transkripsiyon alfâbesi 123
c. Mezfdün ffh masdarlar, ism-i fâil ve ism-i mef'ûlleri cedveli 124
d. Sülâsf isimlerin vezin cedveli 125
VII. HÜSN-I HAT 129
a. Rik'a hattı . 131
Noktaların konması ve harekelerin yazılması 131
Kendinden sonrakilere birleşmeyen harflerin bazı hususiyetleri 131
Birleştikleri zaman farklı yazılan harfler 131
Kendinden önceki harflerin yazımına te'sîr eden harfler 132
Bazı harflerin yazımında dikkat edilmesi gereken hususlar 133
b. Ta'lîk hattı 141
c. Dîvânî hattı 142
d. CelîDivânî hattı 142
e. Siyâkat hattı 142
f. Sülüs hattı 143
g. Nesih hattı 146
VIII. METİNLERİN OKUNUŞ VE MA'N ve Acirc;LARI 151
IX. OSMANLICA OKUMA METİNLERİ 171